Хрватски селански бунт (1920)

Од Википедија — слободната енциклопедија
Хрватски селански бунт
Датум 4–12 септември 1920
Место Кралство на Србите, Хрватите и Словенците
Исход Задушен бунтот
Завојувани страни
Хрватски селани
Команданти и водачи
Жртви и загуби
15 убиени 10 убиени

Хрватска селанска буна од 1920 година, која е позната и како Кришка Република (хрватски: Kriška republika) ― буна која траела од 4 до 12 септември 1920 година во селата северозападно и западно од Загреб во неодамна создаденото Кралство на Србите, Хрватите и Словенците. Бунтот, кој бил концентриран околу градот Криж, бил резултат на претежно економски поплаки и отпор кон регрутирање во територијата на поранешното Кралство Хрватска и Славонија. Непосредна причина за бунтот била кампањата на Кралската југословенска армија, која била задолжена да го одржува јавниот ред во областа по завршувањето на Првата светска војна, да регистрира и жигосување влечни животни за воена употреба.

Првите вооружени судири се случиле околу гратчињата Гарешница и Грубишно Поље, а брзо се прошириле и во Криж. Оттаму, бунтот се проширил северозападно кон Загреб, особено Дуго Село, Клоштар Иваниќ и Свети Иван Желина. Насилството, исто така, било проширено југоисточно до градовите Поповача и Кутина. Судири имало и околу Бјеловар и Сисак. Бунтовничките селани ги разоружале месните гарнизони на жандармеријата и ги зазеле општинските згради во неколку градови и села. Засилувањата испратени од војската се бореле со селаните и ја вратиле владината контрола над областа.

Настаните се опишани во истовремениот извештај на бан на Хрватска, Матко Лагиња, кој објавил дека економските поплаки биле главната причина за бунтот, но барем дел од насилството и припишал на Хрватската народна селска партија, која ја предводел Стјепан Радиќ. Нема докази дека партијата или Радиќ, кој во тоа време бил во затвор, го организирале бунтот, но нејзините членови го поддржувале и учествувале во бунтот, а барем во некои области го воделе. Филип Лакуш бил гласен водач на бунтот во Криж. Поврзаноста со бунтот ѝ помогнала на партијата на Радиќ да се здобие со популарност меѓу Хрватите помеѓу неодамна одржаните локални и парламентарни избори во Кралството СХС кои биле одржани подоцна истата година. Досегашната релативно помала партија стана главната хрватска политичка сила во меѓувоениот период.

Позадина[уреди | уреди извор]

Во последната година од Првата светска војна, дезертерството од австроунгарската армија станало широко распространето меѓу војниците кои биле регрутирани во Кралството Хрватска и Славонија, една од земјите што ја опфаќала Австроунгарија. Дезертерите, кои биле познати како Зелени кадри, се потпирале на бандитството и доброволната поддршка на селаните кои ја отфрлале државната власт како неправедна. Како чинови на спротивставување на воените и цивилните власти, Зелените кадри и најголемиот дел од селанството се спротивставиле на воената служба и оданочувањето.[1]

По поразот и распадот на Австроунгарија во 1918 година, јужнословенските населени земји на поранешната империја се организирале како краткотрајна Држава на Словенците, Хрватите и Србите, и станале дел од новосоздаденото Кралство на Србите. Хрватите и Словенците. Новата земја била создадена како сојуз со средиште околу предвоеното Кралство Србија.[2] Одлуката за обединување била забрзана затоа што Националниот совет на Државата СХС се повеќе се плашеше од немири во селата, италијанските територијални претензии наведени во Лондонскиот договор и наводите дека пешадискиот генерал Антон Липошќак заговарал прохабсбуршки државен удар.[3] Додека воените единици подигнати во поранешните австроунгарски земји, кои биле сметани за неверодостојни по аферата Липошќак, биле распуштени,[4] Националниот совет ја поканил Кралската српска армија во поранешните австроунгарски земји,[3] каде што имале задача да го заштитат јавниот ред.[5]

Во почетокот на 1919 година, во оваа задача, армијата била заменета со новосоздената, вооружена жандармерија.[6] По прогласувањето на обединување на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците на 1 декември 1918 година, започнала постапката на создавање војска за новото кралство. Оваа армија се состоела од 15.000 војници на Националниот совет и 145.000 членови од Кралската српска армија,[7] и промена на името и ознаките во 1919 година. Кралската српска армија и Армијата на Кралството на Србите, Хрватите и Словенците биле многу слични по изглед бидејќи новата бојска ги задржала униформите, чиновите, ознаките и употребата на српскиот јазик на својата претходничка држава. Офицерскиот кадар бил претежно српски.[8] Законодавството кое го потврдило создавањето и структурата на армијата допрва било донесено во 1923 година.[7]

Политичките противници на создавањето на новата држава на територијата на пораненото Кралство Хрватска и Славонија ја вклучувле Хрватската народна селска партија (ХПСП), која била релативно помала партија пред војната, но станала гласна, делумно поради нејзиното застапување на пацифизмот, а подоцна и на републиканизмот.[9] Зголемувањето на популарноста на ХНСС се совпаднало со зголемувањето на насилството во селските краишта во Хрватска и Славонија кон крајот на 1918 и почетокот на 1919 година, и протестот во Загреб од 1918 година, задушен со сила. Откако партијата започнала петиција, за поддршка на „неутралната хрватска селска држава“, која добила повеќе од 115.000 потписи за шест недели, собирите за нејзина поддршка биле забранети, а нејзиниот водач Стјепан Радиќ бил уапсен во март 1919 година и затворен речиси една година.[5]

Властите ја обвинија ХПСП за поткопување на државната власт и поддршка на одметниците.[10] Владата го сметала антимилитаризмот на ХПСП еднаков на болшевизмот и затоа е особено опасен бидејќи бил поврзан со војниците кои се вратија од руско заробеништво во 1919 година и современите бунтови во Марибор, Вараждин и Осиек.[11] ХПСП се обидела да им се допадне на селаните бидејќи нејзините водачи го изедначиле Кралството на Србите, Хрватите и Словенците со Австроунгарија, велејќи дека и двете држави се заинтересирани само да наплаќаат даноци и да ги регрутираат селаните. До 1919 година, жителите на хрватската заднина ја доживувале српската војска како окупаторска сила.[11] Ова гледиште најмногу се должело на отпорот кон регрутирање војници испратени да се борат против Албанците во југословенската колонизација на Косово и самоволните тепања од војската и жандармеријата како вонсудска казна. Дезертерството станало доволно вообичаено за да предизвика ограничено заживување на Зелените кадри.[12]

Времеплов[уреди | уреди извор]

Кампања за жигосување[уреди | уреди извор]

Кон крајот на август 1920 година,[13] армијата започнала кампања за жигосување на влечни животни во приватна сопственост. Тоа било назначување на оние кои биле погодни за воена употреба и потенцијално регрутирање,[14] и идентификување на резерви на коњи и влечни коли за употреба во воена обука.[13] Кампањата предизвикала обновено насилство во селата источно од Загреб[14] но немирите имале корени во економските прашања. Иако регистрацијата на влечни животни им била позната на хрватските селани уште од времето на Австроунгарија, жигосувањето било новина. Имало загриженост дека животните ќе бидат физички повредени и дека оние што би биле означени како непогодни за воена служба ќе ја изгубат својата пазарна вредност. Властите ги игнорирале овие грижи, дозволувајќи да се шират дезинформации и гласини за нивната мотивација за кампањата.[15]

Подготовките за бунт против кампањата за жигосување започнале кон крајот на август со учество на членовите на ХПСП.[16] До 27 август, месните власти јужно од Загреб станале свесни за намерите да ја нарушат кампањата за жигосување, а летоците со повикување на отпор и ветување помош од Зелените кадри се појавиле до крајот на месецот.[17] Имало гласини дека „Србите ќе дојдат и ќе ги однесат сите животни во Србија“[18] или во Франција,[19] и дека животните ќе бидат означени со буквите „К“ и „А“ за да биде покажано дека ќе им бидат предадени на Караѓорѓевиќи и регентот Александар, соодветно.[20] Во некои случаи, армиските офицери задолжени за кампањата за жигосување придонеле за ширење на гласините.[12] Во еден забележан пример, армиски мајор им се заканувал на селаните во Иваново Село кои ги доведувале во прашање мотивите на војската со депортација во Албанија и уништување на нивното село.[21]

На 2 септември, толпа селани од околните села се собра во Велики Гревац во областа Грубишно Поље, околу 80 км источно од Загреб. Говорниците ги повикале собраните селани да не ги предаваат своите коњи. Како одговор, еден бјеловарско-крижевачкиот жупан и окружниот секретар пристигнале, заштитени од жандарми, да ја смират толпата. Ова било повторено и следниот ден, кога вооружена толпа селани се обидела да се меша во работата на службениците задолжени за жигосување на коњите во блиската Гарешница и, според истовремениот извештај подготвен од банот на Хрватска, Матко Лагиња, двајца селани биле убиени во инцидентот.[22] Властите ја прекинале кампањата за жигосување на повик на Лагиња на 4 септември.[23]

Судири во Чазма и Криж[уреди | уреди извор]

Водачот на бунтовниците Филип Лакуш во Криж побарал прогласување на република предводена од Стјепан Радиќ (на фотографијата).

На 4 септември, толпата повторно се собрала во Велики Гревац; тие ги нападнале 15-те жандарми што ги придружувале пристигнатите службеници на округот. Според извештајот на Лагиња, во судирот загинал еден селанец, а неколкумина биле ранети пред жандармите предводени од капетанот Јанко Милчиќ да се распрснат и да побегнат. Милчиќ ја фрлил униформата и побегнал во Бјеловар 20 км подалеку. Понатамошни судири се случиле истиот ден во селото Рача кај Бјеловар; зградата на општинската влада била запленета и записите изгореа, а во Иванска, двајца селани биле убиени кога 300-члена толпа се судрила со жандарми.[22] Истиот ден, селаните ја презеле контролата врз гратчето Чазма, околу 50 км источно од Загреб.[14] Според Лагиња, толпа од околу 400 се соочила со девет жандарми во градот, принудувајќи ги да побегнат и да се сокријат; По ова, селаните продолжиле да земаат оружје пронајдено во окружните и општинските згради. Како одговор, следниот ден војската распоредила чета од Загреб со автоматска пушка.[24] Засилувањата ја вратиле владината контрола врз Чазма по вооружениот судир што резултирало со жртви на 8 септември.[25]

На 5 септември, околу 15 км јужно од Чазма, вооружена толпа ја зазеде жандармеријата во Криж и таму станало средиштето на бунтот.[26] Бунтовниците го зеле оружјето најдено таму, ги исекле телеграфските и телефонските столбови и ја зазеле железничката станица во блиското село Новоселец. Во текот на следните два дена, бунтовниците го зеле сето огнено оружје што можеа да го најдат во Криж, упаднаа во зградите на општинските власти и ги запалиле сликите на кралот Петар I и регентот Александар пронајдени во канцелариите. На 7 септември, во станицата „Новоселец“ бил запрен возот што превезувал армиски засилувања од Загреб до Кутина, а престрелката меѓу бунтовниците и војниците резултирало со жртви на двете страни.[27] Селаните го командувале возот со цел да го искористат за да помогнат во ширењето на востанието во блиските градови.[26] Биле поставени селански чувари за да патролираат клучни области, а месните членови на ХПСП создавале и екипирале „народни судови“.[28] Дополнителни судири се случиле на 5 септември во селата Северин и Велика Писаница во близина на Бјеловар. Истиот ден, армијата и жандармеријата распоредиле засилување во селата Фаркашевац и Тројство на запад и север од Бјеловар за да ја пресретнат гласините за помош од блиската унгарска граница.[29] Бунтот, кој завршил до 9 септември во областа Криж, се нарекува и Кришка Република (хрватски: Križka republika).[30]

Судири во Дуго Село и Свети Иван Желина[уреди | уреди извор]

На 6 септември, немирите се прошириле кон Загреб. Толпа од околу 600 селани нападнала жандармерија во селото Оборово пред да продолжи кон Дуго Село, околу 10 км источно од Загреб, преку селата Бреги и Јежево. Во Дуго Село биле разменети истрели со група жандарми, при што имало жртви од двете страни.[31] Селаните ја задржале контролата над Дуго Село неколку часа пред властите да ја вратат контролата над гратчето.[14] На 7 септември, жандармериската станица во Клоштар Иваниќ, на исто растојание меѓу Дуго Село и Криж, била нападната и заземена. Во боббата загинале двајца цариници, а нападнат бил општинскиот нотар.[32] Армијата повторно го зазела гратчето на 9 септември.[33]

Исто така, на 6 септември, во селото Псарјево кај Свети Иван Желина, околу 15 км северно од Дуго Село, друга група селани се бореле со тројца жандарми. Утрото на 7 септември, толпи селани се преселиле во Свети Иван Желина, каде што биле разменети истрели со месната жандармерија. Телефонските и телеграфските линии во областа биле прекинати, општинската и окружната администрација и судовите, продавниците и таверните биле ограбени, што ја натерало армијата да испрати засилување со воз од Загреб до блиското Сесвете пред да тргне пеш кон Свети Иван Желина и да пристигне следното утро.[34] Додека биле водени престрелките во Дуго Село и Свети Иван Желина, толпа од 2.000 ги ограбиле и ги запалиле канцелариите на месната управа во селата Беловар и Моравче, кои се наоѓаат помеѓу Сесвете и Свети Иван Желина. Во блиската Кашина, била ограбена зградата на општинската администрација, а општинските службеници биле нападнати.[31]

На 8 септември, толпи селани се преселиле од Кашина во селото Марија Бистрица околу 15 км подалеку. Зградите на општинската администрација и жандармеријата во селото биле ограбени, а записите биле запалени. Месните жандарми биле разоружани пред дополнителни 20 жандарми испратени со автомобили од Загреб да стигнат до селото и да ја вратат контролата. Во борбите загинал најмалку еден селанец. Од Загреб биле испратени дополнителни засилувања во Доња Стубица и Златар. Месен гарнизон од седум жандарми и неколку вооружени граѓани го чувале Златар од селаните од селата Ладиславец и Маче до доаѓањето на засилувањата утрото.[35]

Судири на Поповача и Кутина[уреди | уреди извор]

Вечерта на 7 септември, жандармеријата известиla дека толпата предводена од ХПСП ја разоружала својата станица во Поповача, околу 12 км југоисточно од Криж. Во извештајот е наведено дека толпата би можела да се пресели кон југоисток, до блиската Кутина и побара засилување од Загреб. Како одговор, 30 жандарми биле испратени со воз од Сисак преку Новска до Банова Јаруга, околу 10 км југоисточно од Кутина. Во Кутина, жандармите се поврзале со уште 30 кои веќе биле распоредени во областа на Славонски Брод, за да обезбедат безбедност по железничката линија Загреб-Славонски Брод. Комбинираните сили стигнале до Кутина на 8 септември навреме за да се сретнат со бунтовните толпи кои се префрлиле во градот. Во престрелката што следела, имало неколку жртви, но жандармите ја задржале контролата над градот.[36]

Судири се случиле и во селата во близина на Сисак, каде што се шират гласини дека селаните ќе дојдат од цела Хрватска за да помогнат во нападот на Загреб за да биде спасен Радиќ од затвор.[37] На 8 септември, во Гушќе и Тополовац, биле запленети станици на жандармеријата и општинските административни згради, а општинските службеници биле избркани. Вечерта на 9 септември пругата Сисак-Загреб била оштетена и биле исечени телеграфските столбови околу селото Села. Бунтовниците пукале врз работниците испратени да ја поправат пругата.[38] Толпата што ги напаѓала мајсторите била од 150 до 1.000 луѓе, во зависност од изворот, и била вооружена со најмалку еден митралез.[33] Како одговор, армијата распоредила чета од 78 војници од Загреб за да ја смири областа. Откако засилувањето имало жртви, од Загреб била испратена уште една пешадиска чета и една батерија топови. Артилеријата не била користена. На 10 септември настанале престрелки во блиските села Летованиќ и Церје, а во борбите таму загинале неколку селани.[38] Уништувањето на железницата било мотивирано од гласините дека затворениот Радиќ ќе биде префрлен со воз од Загреб во Белград.[39] Воената единица распоредена во Лекеник за да ја чува блиската железничка клучка била нападната следните два дена пред војската да го врати Летованиќ на 12 септември.[40]

Последици[уреди | уреди извор]

Банот на Хрватска Матко Лагиња го составил најсеопфатниот извештај за бунтот.

До 10 септември 1920 година, бунтот во голема мера бил прекинат. Борбите продолжиле уште два дена кај Сисак, особено околу Летованиќ. Бунтовничките селани се разотишле во шумите околу Летованиќ, каде што останале активни барем до 14 септември, кога железничкиот сообраќај кон Загреб морале да биде прекинат додека војската повторно интервенирала против бунтовниците. Според службената статистика, петнаесет селани биле убиени, иако бројката е веројатно потценета. Десет други смртни случаи биле наведени од властите: тројца војници, двајца жандарми, тројца државни службеници и двајца финансиски чувари.[40] По бунтот, имало големи апсења, земање заложници и ограбување на бунтовничките села од страна на војската. Претепувањето на селаните исто така станало секојдневие, а во Новоселци имало најмалку едно убиство, каде што еден постар човек не ја послушал или не слушнал наредба од војник да чучне.[41]

Својот извештај Лагиња како доверлив документ го доставил до министерот за внатрешни работи, Милорад Драшковиќ, на 27 септември и тој останува најподробен извештај за настаните.[42] Во својот извештај, Лагиња рекол дека општо незадоволство го предизвикало бунтот, особено новорегулираната, неповолна стапка на размена на австроунгарската круна во динар, регрутирање регрути вклучувајќи ветерани од Првата светска војна, земање заложници на семејства на армиски дезертери и одбивање на ветувањето за дерегулација на садењето тутун и дестилацијата на алкохол.[43] Извештајот, исто така, забележал дека поединечни поддржувачи на ХПСП ги охрабрувале и ги воделе бунтовниците.[19] Во својот извештај, Лагиња спомнал неколку членови на ХССП кои воделе или разговарале со селанските бунтовници. Тие го вклучуваат говорот на идниот партиски водач Јурај Крњевиќ во Иваниќ-Град, но Лагиња истакнал дека не ја знае целта на говорот, освен што му било кажано дека Крњевиќ молел за смиреност.[44] Според Лагиња, двајца особено активни селански водачи во областа на Криж биле членовите на ХПСП Филип Лакуш, кој повикал на создавање република со Радиќ како нејзин поглавар, и Стјепан Уроиќ.[45] ХССС го поттикнал револтот[46] но нема информации за учество на партиското раководство во неговото планирање или извршување. Гласниците на ХПСП одиграле голема улога во ширењето информации за настаните; истакнати на месно ниво биле уапсени меѓу бунтовните селани, а областа каде што настанал бунтот е местото каде што ХПСП била најактивна во тоа време.[47]

Бидејќи властите не направиле голема разлика помеѓу отфрлањето на централизираната власт од страна на ХПСП и болшевизмот,[3] владата ги минимизирала поплаките на селаните и воглавно го обвинила болшевичкото влијание во селата.[14] Иако во 1924 година, внукот на Радиќ, Павле Радиќ, рекол дека партијата не го започнала бунтот, после тоа, ХПСП ги поддржала Лакуш и Уроиќ како партиски кандидати за функцијата.[48] Два месеци по бунтот, ХПСП учествувале на изборите за Уставното собрание на Кралството Срби, Хрвати и Словенци во 1920 година, на кои ХПСП ја заменила Партијата на правата како гледани првенци на хрватската национална кауза; Радиќ и ХПСП постигнале најдобар изборен резултат меѓу етничките хрватски партии.[49] ХПСП постигнале значително подобрување во своите изборни резултати во споредба со локалните избори одржани претходно истата година. На пример, во регионот Славонија, кој претходно не била традиционално партиско упориште, ХПСП освоила шест отсто од местата во општинските собранија во Вировитичката Жупанија, два отсто во Пожешката Жупанија и ниту еден мандат во Сремската Жупанија.[50] На парламентарните избори одржани непосредно по бунтот, ХПСП освои 56 отсто од пратеничките мандати достапни за Пожешката Жупанија, 38 отсто од мандатите во Вировитичката Жупанија и 21 отсто во Сремската Жупанија.[51] Изборниот успех бил резултат на тоа што ХПСП покажала дека се поистоветува со проблемите на селаните во претежно руралната земја,[49] вклучувајќи ја идентификацијата на ХПСП со селанскиот бунт од 1920 година.[52]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ Beneš 2017, стр. 207–214.
  2. ↑ Ramet 2006, стр. 42–44.
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 Newman 2010, стр. 255–256.
  4. ↑ Zorko 2003, стр. 901.
  5. ↑ 5,0 5,1 Ramet 2006, стр. 49–50.
  6. ↑ Janjatović 1993, стр. 32.
  7. ↑ 7,0 7,1 Newman 2014, стр. 325–326.
  8. ↑ Banac 1984, стр. 150–152.
  9. ↑ Ramet 2006, стр. 49–54.
  10. ↑ Banac 1992, стр. 303–304.
  11. ↑ 11,0 11,1 Newman 2010, стр. 257–258.
  12. ↑ 12,0 12,1 Vuković 2021, стр. 82.
  13. ↑ 13,0 13,1 Vuković 2021, стр. 80.
  14. ↑ 14,0 14,1 14,2 14,3 14,4 Ramet 2006, стр. 50.
  15. ↑ Banac 1984, стр. 248–249.
  16. ↑ Janjatović 1992, стр. 261–262.
  17. ↑ Banac 1984, стр. 249.
  18. ↑ Janjatović 1992, стр. 270.
  19. ↑ 19,0 19,1 Janjatović 1992, стр. 285.
  20. ↑ Janjatović 1992, стр. 274.
  21. ↑ Vuković 2021, n. 13.
  22. ↑ 22,0 22,1 Janjatović 1992, стр. 268–269.
  23. ↑ Janjatović 1992, стр. 263.
  24. ↑ Janjatović 1992, стр. 270–271.
  25. ↑ Banac 1984, стр. 252.
  26. ↑ 26,0 26,1 Banac 1984, стр. 251.
  27. ↑ Janjatović 1992, стр. 271–272.
  28. ↑ Banac 1984, стр. 256–257.
  29. ↑ Janjatović 1992, стр. 269–270.
  30. ↑ Grgić 2021, стр. 50.
  31. ↑ 31,0 31,1 Janjatović 1992, стр. 274–275.
  32. ↑ Janjatović 1992, стр. 272.
  33. ↑ 33,0 33,1 Banac 1984, стр. 253.
  34. ↑ Janjatović 1992, стр. 279–281.
  35. ↑ Janjatović 1992, стр. 282–284.
  36. ↑ Janjatović 1992.
  37. ↑ Janjatović 1992, стр. 272–273.
  38. ↑ 38,0 38,1 Janjatović 1992, стр. 276–278.
  39. ↑ Vuković 2021, n. 17.
  40. ↑ 40,0 40,1 Banac 1984, стр. 253–254.
  41. ↑ Banac 1984, стр. 254.
  42. ↑ Janjatović 1992, стр. 264.
  43. ↑ Banac 1984, стр. 254–255.
  44. ↑ Janjatović 1992, стр. 291.
  45. ↑ Banac 1984, стр. 255.
  46. ↑ Banac 1984, стр. 258.
  47. ↑ Vuković 2021, стр. 83.
  48. ↑ Banac 1984, стр. 258–260.
  49. ↑ 49,0 49,1 Ramet 2006, стр. 54.
  50. ↑ Jović 2000, стр. 244.
  51. ↑ Jović 2000, стр. 253.
  52. ↑ Jović 2000, стр. 255.

Извори[уреди | уреди извор]

Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Хрватски_селански_бунт_(1920)&oldid=5197167“