Матица хрватска

Од Википедија — слободната енциклопедија

 

Матица хрватска
Matica hrvatska
Основанафевруари 10, 1842; пред 182 години (1842-02-10)
ВидКултурна установа, непрофитна и невладина организација
СедиштеЗагреб, Хрватска
Членство3871[1]
ПретседателМиро Гавран
Буџет9,500,000 куни (ок.1,500,000 $) (2014)[2]
Мреж. местоmatica.hr

Матица хрватска (хрватски: Matica hrvatska; латински: Matrix Croatica) ― најстарата независна, непрофитна и невладина хрватска национална установа. Основана е на 2 февруари 1842 година од страна на хрватскиот гроф Јанко Драшковиќ и други истакнати членови на илирското движење за време на хрватската национална преродба (1835–1874). Нејзините главни цели се да го промовира хрватскиот национален и културен идентитет во областа на уметноста, науката, духовното творештво, економијата и јавниот живот, како и да се грижи за општествениот развој на Хрватска.[3]

Денес, во Домот на Матица хрватска во средиштето на Загреб годишно се организирани повеќе од стотина претставувања на книги, научни симпозиуми, тркалезни маси, стручни и научни предавања и концерти на класична музика.

Матица Хрватска е исто така еден од најголемите и најзначајните издавачи на книги и списанија во Хрватска. Списанија кои ги издава Матица се Vijenac, Hrvatska revija и Kolo. Матица Хрватска објавува и многу книги во едно од своите најпознати изданија наречено Stoljeća hrvatske književnosti (Векови на хрватската книжевност).

Од 2018 година, Матица има 122 филијали во: Австрија (1), Белгија (1), Босна и Херцеговина (13), Хрватска (98), Германија (3), Унгарија (3), Црна Гора (1), Србија (1 ) и Словенија (1).[4]

Етимологија[уреди | уреди извор]

Поимот „Матица“ значи матица - главната пчела во еден пчеларник/кошница, а придавката „хрватска“ се однесува на Хрватска и/или на Хрватите.

Историја[уреди | уреди извор]

Јанко Драшковиќ, хрватски политичар кој бил прв претседател на Матица хрватска.

За време на хрватската национална преродба имало голема потреба од создавање на книгоиздателство кое ќе објавува книги со националистичка содржина што требала да биде читана на состаноците на поддржувачите на хрватското движење за национална преродба.

Според оваа потреба , хрватското Собрание во 1849 година донело заклучок дека треба да биде создадено Друштво за негување на народниот јазик и книжевност, додека Илирската читална одлучила да ја основа Матица илирска. Ништо не било сменето бидејќи ниту главната Влада во Виена, ниту втората власт во Будимпешта не сакаа да го потврдат Статутот на Здружението што бил неопходен чекор за друштвото да стане правен субјект за да може законски да дејствува. Причината за одбивањето да биде прифатен Статутот на друштвото било тоа што Владата се плашеше дека создавањето на културна национална установа ќе го загрози постоењето на многуетничката Австриска Империја. Затоа, грофот Јанко Драшковиќ предложил основање на Матица како дел од Илирската читална (Ilirska čitaonica) која била основана на 4 август 1838 година. Матица хрватска е службено основана на 10 февруари 1842 година во Загреб како Матица илирска. Било наведено дека неговата главна цел била: „Објавување на стариот класичен илирски јазик, особено оние од Дубровник, и други корисни книги од најновите писатели за природен (хрватски) јазик“. Јанко Драшковиќ на свеченото отворање рече: „Главната цел на нашето друштво е да ја шири науката и книжевноста на нашиот народен јазик и да им даде можност на нашите млади да се образуваат во духот на родољубивоста. Имаме многу стари и познати книги од 16 и 17 век напишани од писатели како Андрија Чубановиќ, Динко Рањина, Динко Златариќ, Иван Гундулиќ, Јуније Палмотиќ, Игњат Ѓурѓевиќ и многу други кои треба да бидат објавени на природен (хрватски) јазик“.[5] Од 1846 до 1886 година, со прекини, Матица илирска имала седиште во Дворецот „Народен дом“ (Palača Narodni dom).

Матица далматинска[уреди | уреди извор]

Во 1862 година истата организација како Матица илирска била основана во Далмација, која во тоа време била Земја на австриската круна во Цислајтанија дел од Австриската Империја (од 1867 година Австроунгарија), како резултат на Виенскиот Конгрес. Матица далматинска во Далмација ја имала истата улога како Матица илирска во Хрватска и Славонија. Нејзината цел била да се грижи за хрватската култура и јазик во Далмација, како и да издава книги и весници за Хрватите кои живееле во Далмација. Нејзин прв претседател бил хрватскиот политичар од Задар Михо Клаиќ. Во 1912 година Матица далматинска се спојува во Матица хрватска.[6]

Прво објавени книги[уреди | уреди извор]

Првите две книги објавени од Матица биле отпечатени во Виена во 1844 година поради цензурата наметната од централната влада на Хрватска. Овие книги биле „Осман“, историско-романтична епска поема од 17 век за настани поврзани со животот и владеењето на османлискиот султан Осман II, напишана од Иван Гундулиќ и завршена од Иван Мажураниќ ; и „Теута“, драма за илирската кралица Теута и трагичниот раздор во нејзината држава што предизвикало нејзино уништување и одземање на слободата на нејзиниот народ, напишана од Димитрија Деметра.[5]

За време на апсолутизмот на Бах[уреди | уреди извор]

1840-тите и 1850-тите биле особено тешки за Матица илирска. Иако Статутот на Матица конечно бил одобрен во 1847 година, издавањето книги и културниот живот на хрватскиот народ не биле приоритет во моментот поради Унгарската револуција од 1848 година. На Матица илирска и било особено тешко за време на владеењето на баронот Александар фон Бах помеѓу 1850 и 1859 година, период кој во историјата на Австриската Империја е познат како неоапсолутизам или Бахов апсолутизам. Бах ја поттикнал централизацијата на Австриската Империја во корист на Виена и германизацијата. Во Хрватска, Владата и Собранието биле укинати, хрватските жупании ја загубиле својата историска независност додека германскиот јазик станал службен. Матица илирска почнала да работи како самостојна организација во 1850 година по укинувањето на Илирската читална.[7] Во овој период Матица го издавала списанието Neven (1852-1857).[5]

Матица илирска и Југословенската академија на науките и уметностите[уреди | уреди извор]

Иван Кукуљевиќ Сакчински, хрватски политичар кој бил петти претседател на Матица хрватска.

Кога во 1866 година била основана Југословенската академија на науките и уметностите (ХАНУ), ѝ се придружила и Матица илирска за да можат заедно да печатат и објавуваат книжевни и научни книги. Сепак, поради многу несогласувања[8] овие установи постепено ја прекинале соработката.

За време на претседателството на Иван Мажураниќ, Матица започнала да го издава книжевно-научното списание „Književnik“ (1864–1866) и „<i id="mwkg">Vijenac</i>“ (1869–денес).[5] Биле објавувани и Hrvatsko kolo (1905–1961; 1905–1948 и 1952–1961 како годишна антологија; 1948–1952 како весник) и Glas Matice hrvatske (1906–1909).

Забрзан развој[уреди | уреди извор]

Откако Матица илирска ја прекинала соработката со Југословенската академија на науките и уметностите во 1874 година, таа ја повратила својата целосна независност. Во овој период претседател бил Иван Кукуљевиќ Сакчински за време на чие претседателство Матица илирска го сменила името во Матица хрватска бидејќи „првото име ја загубила улогата и привлечноста“. Во овој период Матица се наметнувала како најголем издавач во Хрватска бидејќи објавила околу 250 книги. Нејзината цел станала издавање уметничка книжевност, а не наука (издавана од Академијата) ниту усна книжевност (издавана од Хрватското книжевно друштво „Свети Јероним“). На 17 март 1900 година Матица хрватска и Хрватското здружение на уметници го основале Друштвото на хрватските писатели.[9] Во овој период Матица објавувала дела на повеќе теми како: хрватската и светската историја (Тадија Смичиклас, хрватската историја во два тома); географија; производство на хартија; печатење; електрична енергија; магнетизам, руди; физика; хемија; историја на книжевноста и историја на уметноста. Матица објавувала и класични романи напишани од најдобрите хрватски писатели од книжевниот модернизам, како и од оние од книжевниот реализам. Овие писатели се: Август Шеноа, Јосип Еуген Томиќ, Еуген Кумичиќ, Јанко Лесковар и Вјенчеслав Новак (модернизам); Петар Прерадовиќ, Станко Враз, Лука Ботиќ и Фрањо Марковиќ (реализам). Објавени биле и две антологии на хрватската поезија напишани од Август Шеноа и Хуго Бадалиќ.[5] До крајот на 19 век Матица имала повеќе од 400 продажни претставници и речиси 10.000 претплатници.

По Првата светска војна[уреди | уреди извор]

По Првата светска војна Хрватска станала дел од новата држава Кралство СХС. Во овој повоен период Матица доживеала криза која се манифестирала со пад на приходите што бил предизвикан од намалувањето на куповната моќ на народот поради војната додека државата не давала парична помош. Сепак, и покрај тоа, Матица објавила многу книги напишани од истакнатите хрватски писатели како: Мирослав Крлежа, Аугуст Цесарец, Владимир Назор, Милутин Цихлар Нехајев, Тин Ујевиќ, Никола Шоп, Иво Козарчанин, Миле Будак, Иван Горан Ковачиќ, Драгутин Тадијановиќ, Драгутин Цесариќ, Мате Балота, Ивана Брлиќ-Мажураниќ и Сида Кошутиќ. По 1928 година Матица започнала да го издава списанието Hrvatska revija (1928–денес). Од 1931 до 1940 година Матица го издавала или го поддржувала издавањето на Omladina[10] и Nastavni vjesnik, списанија за средношколски професори и ученици, како и списанија Hrvatska misao (Сараево, 1943-1944) и Hrvatski sjever (1944, Осиек). Од 1936 до 1943 година Матица ги основа своите први филијали во Загреб, Чаковец, Осиек, Сисак, Карловац, Самобор, Вараждин, Винковци, Вуковар, Дубровник и Сараево.

За време на Втората светска војна[уреди | уреди извор]

На 11 јануари 1941 година, Владата на Бановина Хрватска донела одлука Управниот и Надзорниот одбор на Матица да биде разрешен и да биде создаден Комесаријат предводен од Анте Мартиновиќ. По германската инвазија на Југославија, на хрватската територија била основана германскомарионетската држава, таканаречената Независна Држава Хрватска (НДХ). Во овој период на окупација, Матица објавила книги напишани од многу домашни и странски писатели и книжевност за млади. Владата на НДХ донела одлука дека Комесаријатот ќе биде разрешен.

По Втората светска војна[уреди | уреди извор]

Од 1945 до 1991 година Матица била активна во СР Хрватска која била членка на Југословенската Федерација од крајот на Втората светска војна. На Матица и било тешко да работи поради негативниот однос на централната власт во Белград, како установа со национален карактер бидејќи Југославија била изразито многуетничка држава и било сметано дека секое пренагласување на национализмот може да го поткопа [очигледното] единство на народот на Југославија. Зградите на Матица биле национализирани, а се појавиле и многу други издавачи. Без разлика на овие тешкотии, Матица продолжила активно да објавува разни книги, антологии за Риека, Задар и хрватската национална преродба, антологии на правни текстови, филозофски текстови, уметнички монографии итн.

Во декември 1954 година бил потпишан Новосадскиот договор. Матица хрватска и Матица српска започнале да објавуваат заеднички прирачник за правопис во 1960 година. Иако бил широко пофален од сите нивоа на српските и југословенските партиски функционери и интелектуалци, правописот бил остро критикуван од хрватските интелектуалци, кои сметале дека делото е премногу српскоцентрично. Нивните критики произлегле главно од анализата на случајот со поголемите разлики меѓу двата јазика, тврдејќи дека речникот ја претпочитал источната варијанта на јазикот пред хрватската. Во 1960 година Матица го основала својот Издавачки институт ( хрватски: Nakladni institut).

Матица продолжила со основање на своите филијали. Во овој период биле основани 55 филијали. (Сплит (1953 ), Дубровник, Риека, Задар (1954), Винковци (1959), Осиек, Пожега (1961), Пула, Шибеник (1962), Пакрац, Сисак, Чаковец, Жупања (1964), Карловац, Умаг, Пореч, Крижевци (1965), Вараждин, Копривница, Госпиќ (1966), Пазин, Ровињ (1969), Корчула, Јастребарско, , Метковиќ, Ѓаково, Имотски, Ораховица (1970), Долен Михољац, Бјеловар, Нашице, Дрниш, Оток, Илок, Омиш, Вировитица, Нова Градишка, Запрешиќ, Блато, Петриња, Самобор, Валпово, Макарска, Новска, Кутина, Озаљ, Крапина, Подравска Слатина, Трогир, Плоче, Каштел Суќурац, Сињ и Огулин (1971)).

Матица хрватска имала важна улога во стандардизацијата и промоцијата на хрватскиот јазик. Во 1971 година, за време на Хрватската пролет, го прекинала Новосадскиот договор и почнала да печати хрватски дела. Набргу по 20 декември 1971 година, нејзината работа била забранета од комунистичките власти.

Таа продолжила со работа по повеќепартиските избори во 1990 година, но пред хрватската независност (службено на 8 декември 1990 година). Организацијата оттогаш отворила над 130 месни филијали во Хрватска и Босна и Херцеговина.

Претседатели[уреди | уреди извор]

Главната зграда на Матица хрватска во Загреб.
Претседател[11] Мандат
# Portrait Name Почеток Крај
1 Јанко Драшковиќ 1842 1850
2 Амброз Вранучани 1851 1858
3 Иван Мажураниќ 1858 1872
4 Матија Месиќ 1872 1874
5 Иван Кукуљевиќ Сакцински 1874 1889
6 Тадија Смичиклас 1889 1901
7 Иван Трнски 1901
8 Ѓуро Арнолд 1902 1908
9 Отон Кучера 1909 1916
10 Крсто Павлетиќ 1917 1918
11 Фран Туќан 1918 1920
12 Драгутин Домјаниќ 1921 1926
13 Алберт Базала 1927
14 Филип Лукас 1928 1945
15 Миховил Николиќ 1945 1949
16 Густав Крклец 1950 1954
17 Јакша Равлиќ 1954 1968
18 Хрвоје Ивековиќ 1968 1970
19 Људевит Јонке 1970 1971
20 Петар Шегедин 1990
21 Владо Готовац 1990 1996
22 Јосип Братулиќ 1996 2002
23 Игор Зидиќ 2002 2014
24 Стјепан Дамјановиќ 2014 2018
25 Стипе Ботица 2018 2021
26 Миро Гавран 2021 до денес

Публикации[уреди | уреди извор]

  • Hrvatska revija
  • Kolo
  • Vijenac

Поврзано[уреди | уреди извор]

Наводи[уреди | уреди извор]

  1. ↑ „Tablica 3. Pregled brojnosti Matičina članstva u Hrvatskoj i inozemstvu nakon uvođenja jedinstvene članarine 2001“ [Табела 3. Преглед на членството на Матича во Хрватска и во странство по воведувањето на единствена членарина во 2001 година. Tabela 3. Pregled na] (PDF). line feed character во |trans-title= во положба 125 (help)
  2. ↑ „Matica hrvatska - Vijenac 530 - Stjepan Damjanović novi predsjednik Matice hrvatske“. matica.hr.
  3. ↑ „Matica hrvatska - O Matici hrvatskoj - O Matici hrvatskoj“. matica.hr. Архивирано од изворникот на 2021-08-31. Посетено на 2024-04-29.
  4. ↑ „Ogranci“ [Ограноци]. matica.hr (хрватски). Matica hrvatska. Архивирано од изворникот на 2021-06-19. Посетено на 29 април 2024.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 „Matica hrvatska - O Matici hrvatskoj - 1842 - 1997“. matica.hr. Архивирано од изворникот на 2021-07-11. Посетено на 2024-04-29.
  6. ↑ „OGRANAK MATICE HRVATSKE U ZADRU - O nama“. ogranakmaticehrvatskeuzadru.hr.
  7. ↑ „Matica hrvatska“. arhinet.arhiv.hr (хрватски). Хрватски државен архив. Посетено на 29 април 2024.
  8. ↑ „Matica hrvatska - Kolo 3, 2007. - Začeci hrvatske tehnologije – grof Janko Drašković“. matica.hr.
  9. ↑ Zdravko Pondelak. „Društvo hrvatskih književnika“. enciklopedija.hr.
  10. ↑ Бил издаван до 1939 година.
  11. ↑ Predsjednici Matice hrvatske 1842-2003. Архивирано на 23 март 2012 г. (на хрватски)

Дополнителна книжевност[уреди | уреди извор]

Надворешни врски[уреди | уреди извор]

Нормативна контрола
Преземено од „https://mk.wikipedia.org/w/index.php?title=Матица_хрватска&oldid=5200036“